In oktober 2021 stuitten bouwvakkers van Combinatie Gemaal Monnickendam (werkzaam in opdracht van Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier) tijdens het uitgraven van de bouwput voor de bouw van het nieuw gemaal ten noorden van Monnickendam toevallig op de resten van een eeuwenoude sluis. Een groot archeologisch onderzoek volgde en daaruit bleek dat zo’n vier meter onder de N247 de resten lagen van een enorme houten sluisconstructie die in de 16e eeuw werd gebouwd. Maar de mogelijkheid dat dit waterwerk van rond 1400 dateerde, werd niet uitgesloten. De sluis is destijds als een soort rechthoekige koker aangelegd in een dam tussen de toenmalige Zuiderzee en de Purmer Ee. Helemaal toevallig was deze unieke vondst overigens niet want op een kaart uit 1590 staat een sluis aangegeven, al is de exacte locatie niet te herleiden.
In Nederland zijn slechts enkele middeleeuwse sluizen opgegraven, maar die waren vaak kleiner dan de sluis bij Monnickendam. Deze was 36 meter lang, ruim 6 meter breed en minstens 4 meter hoog. Deze afmetingen maken de sluis tot één van de grootste waterwerken uit die periode die tot nog toe in Nederland zijn gevonden. De sluis werd gebouwd van eikenhout dat waarschijnlijk werd geïmporteerd uit Duitsland, Polen of de Baltische Staten. Het bouwwerk heeft twee sluisdeuren gehad die bij eb werd geopend en bij vloed gesloten. De sluis was geschikt voor kleine platbodems die hem passeerden met gestreken mast. Tot aan het begin van de 17e eeuw moet de sluis zijn gebruikt; daarna is hij afgesloten en uiteindelijk volgestort met klei waarin ook huishoudelijk afval zat, waaronder aardewerk. De archeologen hebben ook een aantal voorwerpen aangetroffen, waaronder een steengoed kruikje, een kolfstick met kolfbal en netverzwaringen.
Vanwege de bouw van het nieuwe gemaal is behoud van de sluis als archeologisch monument op locatie niet mogelijk. De sluis wordt volledig ingemeten en driedimensionaal vastgelegd met behulp van 3D-scans en fotogrammetrie, mogelijk wordt er te zijner tijd een maquette van de sluis gemaakt. Na afronding van het archeologisch onderzoek zullen alle resten worden verwijderd. Slechts enkele onderdelen zullen worden geprepareerd.
Op 10 en 11 december 2021 konden belangstellenden een kijkje nemen bij de blootgelegde sluis. De belangstelling was groot: zo’n 800 mensen daalden de trappen af naar de opgraving en bekeken de sluis waarbij archeoloog Jeroen Flamman van Vestigia uitleg gaf over de opgraving.
Wil je meer weten over de opgraving én het nieuwe gemaal langs de N247 in Monnickendam? Kijk dan even op de website van het Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier.
