Reformatie
De 16e eeuw, de tijd van de ontdekkers en hervormers, was voor Waterland een onrustige periode. Dat begon met de Reformatie die in het Waterland van de Moderne Devotie (dat al langer de nadruk op individuele geloofsbeoefening legde) veel aanhang vond. Aanvankelijk waren de hervormers vooral volgelingen van Luther en doopsgezinden, twee groepen die spoedig tot ketter werden bestempeld. Een aantal van hen werd vervolgd, waaronder de lutherse Wendelmoet Claesdochter, die in 1527 in Monnickendam tot de brandstapel werd veroordeeld.
Opstand
Ook de Opstand of Tachtigjarige Oorlog ging niet aan Waterland voorbij. Na de Beeldenstorm en de onthoofding van de heren van Egmont en Horne door de hertog van Alva, sloten de Waterlandse steden Edam, Monnickendam en Purmerend zich allen bij de opstand van Willem van Oranje aan. Waterland is in de eerste fase van de Opstand herhaaldelijk het toneel van oorlogsgeweld: er werd gevochten bij Ransdorp, Ilpendam en Purmerend, op de Zuiderzee behaalde de Monnickendammer burgemeester Cornelis Dirksz een overwinning op de Spanjaarden, en Broek in Waterland werd door Spaanse huurlegers gebrandschat. Pas nadat Amsterdam in 1578 de kant van de Opstand koos verplaatste het krijgsgeweld zich naar elders.
Stagnatie
In de zeventiende eeuw, de tijd van de regenten en vorsten, ging het Nederland voor de wind. Dat geldt in iets mindere mate ook voor Waterland, dat profiteerde maar ook gebukt ging onder de explosieve groei van Amsterdam. Door de concurrentie met Amsterdam werden handel en scheepvaart minder belangrijke bronnen van inkomsten (hoewel er nog altijd veel zeelieden uit deze regio kwamen) terwijl landbouw – door de drooglegging van de meren (zie thema: Polders) – aan belang won. Toch was Waterland in deze eeuw nog wel in bloei, getuige de bouw van de vele herenhuizen, pas in de 18e eeuw veranderde dat in stagnatie. Ook op het culturele vlak moest Waterland het afleggen tegen Amsterdam, grote schrijvers of geleerden waren er weinig, met uitzondering van Bernard Nieuwentijt, vader en zoon Nieuwenhuijzen (oprichters van Maatschappij tot ’t Nut) en schrijfsters Betje Wolff en Aagje Deken.
Nuttige informatie en/of website(s):
Waterlands Archief: Bibliotheek
Onderwijscanon Waterland: Houten huizen
Onderwijscanon Waterland: Gouden Eeuw
