Wanneer de eerste Joden zich in de regio Groot Waterland vestigden, valt niet met zekerheid te zeggen. Eén van de oudste vermeldingen is die van Franscisco de la Vie (ook wel Lavia genoemd) die in 1628 verzocht een Bank van Lening in Purmerend op te mogen zetten, al bleef hij wel in Enkhuizen wonen. Zijn naam doet vermoeden dat hij van (Portugees-) Joodse afkomst was.
In Edam is Samuel Abrahamsz de eerst bekende Jood; hij kreeg in 1641 toestemming in de stad te komen wonen, zij het voor korte tijd. Na hem duurde het tot het eerste kwart van de 18e eeuw dat opnieuw Joden in de stad woonden: Moses Morino Monsanto en Abraham Franco.
In Monnickendam trouwde de Joodse weduwnaar Jacob Jansz Moijsis in 1653 met de christenvrouw Trijn Heijnis, een weduwe uit de stad. En in 1655 wordt Jacob Moses tot Ossenburgh (Osnabrück?) in een schriftelijke bron genoemd terwijl Samuel IJsaacks in 1668 eveneens verzocht om een lombard (Bank van Lening) op te mogen richten.
Edam en Monnickendam
Maken we een sprongetje in de tijd dan zien we dat zowel in Edam als Monnickendam eind 18e eeuw sprake was van Joodse gemeenten met eigen synagogen en begraafplaatsen. Daarvoor zijn enkele redenen aanwijsbaar. Allereerst de verslechterde economische omstandigheden in de hoofdstad die ervoor zorgden dat Joden verhuisden naar de mediene (provincie). Ten tweede hadden Joden in 1796 dezelfde rechten als Nederlanders gekregen ten gevolge van de Bataafse Republiek (1795). Zij mochten zich voortaan overal vrij vestigen met als gevolg dat er in de mediene verschillende gemeenten ontstonden met eigen synagogen en begraafplaatsen.
Er zijn cijfers bekend uit het begin van de 19e eeuw. In Edam woonden tijdens de volkstelling van 1809 84 Joden tegenover 37 in Monnickendam. Halverwege de 19e eeuw zien we in die steden het hoogtepunt van de gemeenten: Edam telde toen 91 Joden, Monnickendam 60. Langzamerhand trad een kentering in, de meeste Joden trokken richting Amsterdam waar de economische perspectieven als gevolg van de opkomende industrialisatie beter waren. De Joodse gemeente van Edam werd opgeheven en ging op in die van Monnickendam.
Purmerend
Kleiner van omvang was de Joodse gemeenschap van Purmerend. Vanaf eind 18e eeuw wilden regelmatig Joden zich in Purmerend vestigen, maar het stadsbestuur stelde zich niet altijd positief op, ondanks de gelijkstelling aan de wet. De volkstelling van 1809 toont dat er toen slechts zeven Joden in de stad woonden. Door dit geringe aantal konden zij geen eigen gemeente stichten en hadden ook geen eigen begraafplaats. Wellicht bezochten de Purmerender Joden de synagoge in Edam. Verschillende Purmerender Joden werden begraven op de Joodse begraafplaats in Edam, zo blijkt uit het begraafboek van de Joodse gemeente van Edam. Pas in 1875 kregen de Purmerender Joden de beschikking over een eigen gebedsruimte aan de Nieuwstraat terwijl in de 20e eeuw een pandje aan de Bultstraat als synagoge werd aangeduid.
Twintigste eeuw
In de 20e eeuw zochten vele Duitse Joden hun toevlucht tot Nederland en kwamen ook verschillende mensen in Waterlandse plaatsen terecht. Helaas bleken velen van hen ook daar niet veilig te zijn: 49 Joden werden door de nazi’s vermoord. Gelukkig lukte het diverse Joden om korte of langere tijd in zowel de stad als op het platteland onder te duiken.
Sporen Joodse geschiedenis
In verschillende plaatsen zijn herinneringen te vinden aan het Jodendom in Waterland zoals de Joodse begraafplaatsen in Edam en Monnickendam en de synagoge van laatstgenoemde plaats, al heeft het gebouw tegenwoordig een andere functie. Maar ook verschillende woonhuizen herinneren aan de families die er hebben gewoond. In zowel Edam, Monnickendam als Purmerend herinneren o.a. stolpersteine (struikelsteentjes) aan gedeporteerde Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Wandelen langs Joodse geschiedenis van Edam
In Edam is een wandeling van ongeveer 2,2 km uitgezet langs locaties in relatie tot de lokale Joodse geschiedenis. De wandeling kan ook met de mobiele telefoon worden gelopen. De route begint en eindigt in de Hoogstraat.
Educatief programma
In samenwerking met JSG Maimonides in Amsterdam en de Stichting Joods Verleden Edam heeft het Waterlands Archief het programma De kille van Edam ontwikkeld. Het programma bestaat uit een korte (digitale) presentatie en een werkboekje met opdrachten waarbij gebruik wordt gemaakt van internet en er kan bovenstaande wandeling langs herinneringen aan de Joodse geschiedenis in Edam worden gelopen. Een selectie uit het werkboekje van De Kille van Edam is hier te bekijken. Voor verdere informatie of voor het aanvragen van het programma kan contact woren opgenomen met het Waterlands Archief via educatie@waterlandsarchief.nl.
Nuttige informatie en/of website(s):
Waterlands Archief: Afbeeldingen (Beeldbank)
Waterlands Archief: Bibliotheek
Waterland op de kaart: Wandelen langs de Joodse geschiedenis van Edam
Joods Cultureel Kwartier: Edam
Joods Cultureel Kwartier: Monnickendam
