De mens is door de eeuwen heen regelmatig getroffen door ziekteverwekkende virussen en bacteriën die soms tot een epidemie of zelfs pandemie hebben geleid. Sommige ziektes zijn inmiddels succesvol bestreden en uitgeroeid, andere steken zo nu en dan de kop (weer) op. En er ontstaan nieuwe ziektes waarvan covid-19 een goed voorbeeld is.
De steden en dorpen in het werkgebied van het Waterlands Archief (gemeenten Edam-Volendam, Landsmeer, Purmerend, Waterland en Wormerland) hebben door de eeuwen heen ook te maken gehad met epidemieën en ernstige ziektes. In dit thema wordt aan de hand van gevarieerde bronnen ingegaan op verschillende ziektes die ook in deze omgeving zijn voorgekomen. Daarnaast komt ook ziekenzorg aan de orde.
Pokken
De dodelijkste ziekte tot nog toe is het pokkenvirus (Latijn: variola) geweest; in een periode van zo’n vijf eeuwen stierven wereldwijd tussen de 300 en 500 miljoen mensen. Tot de achttiende eeuw was pokken een belangrijke doodsoorzaak onder kinderen. Pokken was de eerste ziekte waar uitgebreid wetenschappelijk onderzoek naar is gedaan en inmiddels is uitgeroeid. Onze omgeving werd niet ongemoeid gelaten. In bijvoorbeeld 1872 werd Monnickendam ernstig getroffen door de ziekte.
Pest
Op de tweede plek staat de pest die tussen pakweg de 14e en 19e eeuw wereldwijd ongeveer 200 miljoen slachtoffers eiste; alleen al in de periode 1347-1351 kwam een derde deel van alle Europeanen door de ziekte om het leven. Deze infectieziekte wordt ook wel de Zwarte dood genoemd. De meest voorkomende vormen zijn de longpest en builenpest. In verschillende delen van de wereld komt pest nog voor maar kan goed worden behandeld. Waterland werd ook getroffen door de pest, al zijn er weinig schriftelijke bronnen die hierover getuigen. Een uitzondering is bijvoorbeeld het Diversorium van klooster Galilea Minor dat buiten Monnickendam aan de Kloosterdijk heeft gestaan. In dat boek staat vermeld dat veel bewoners in 1451 aan de pest zijn overleden, zie deze bron. Eén van de maatregelen die de overheid nam was het afzonderen van pestlijders; hun huizen werden gemarkeerd, bijvoorbeeld met de letter ‘P’.
Spaanse griep
De Spaanse griep, die aan het einde van de Eerste Wereldoorlog de kop op stak, kostte in de periode 1918-1919 circa 50 tot 100 miljoen mensen wereldwijd het leven. Purmerend en wijde omgeving werden ook getroffen door de Spaanse griep, zie het artikel Spaanse griep in Waterland.
Op de vierde plaats komt cholera, de ziekte die tot in het begin van de vorige eeuw regelmatig toe sloeg en waaraan jaarlijks ongeveer 140.000 mensen stierven. De ziekte wordt veroorzaakt door de bacterie Vibrio cholerae die vooral voorkomt in warm en zout water en wordt ook wel de Blauwe dood genoemd omdat zieke mensen een blauwige gelaatskleur kregen. Mensen kunnen de ziekte oplopen door besmet eten of water te nuttigen. In 1817 brak voor het eerst cholera uit in India. De ziekte verspreidde zich snel en ook Nederland werd getroffen. Een tweede grote cholera-epidemie was in de jaren 1848-1849 en begon in Zaandam. Er werden toen speciale choleraziekenhuizen ingericht om de verspreiding van de ziekte te bestrijden. Tien jaar later brak de derde epidemie uit en de laatste en meest dodelijke epidemie begon in 1866. Deze woedde vooral in Amsterdam en omgeving en kostte naar schatting 21.000 mensen het leven. Een destijds kleine plaats als Oosthuizen werd verhoudingsgewijs zwaar getroffen, zie deze bron. Daarna kwam cholera nog wel voor in ons land maar minder omvangrijk.
Malaria
Daarna komt malaria dat nog altijd veel te veel slachtoffers vraagt, met name in Afrika. Malaria kwam ook regelmatig voor in de regio Waterland al zijn er weinig bronnen over bewaard gebleven.
Tuberculose
De lijst wordt vervolgd met tuberculose, een infectieziekte die wordt veroorzaakt door de bacterie mycobacterium tuberculosis die ontstekingen in het lichaam veroorzaakt. Elk jaar sterven nog steeds 1,5 miljoen mensen aan deze ziekte die ook wel de tering wordt genoemd. Veel mensen worden weliswaar geïnfecteerd maar worden niet ziek. Gemiddeld 5-10 procent van geïnfecteerde personen ontwikkelt de ziekte, waarvan 80 procent binnen de eerste twee jaar na de infectie. Tuberculose kwam in de eerste helft van de twintigste eeuw in Nederland regelmatig voor, ook in onze omgeving. Patiënten werd voorgeschreven om te kuren, een behandeling die vooral bestond uit goed voedsel, bedrust, licht en frisse lucht. Men kon kuren in een sanatorium, thuis in een kuurtentje of kuurhuisje of op een speciale afdeling van een ziekenhuis of andere gezondheidsinstelling zoals het Buurthuis op Marken dat een speciale lighal voor TBC-patiënten had, zie deze bron.
Covid-19
Eind 2019 ontstond een nieuwe, zeer besmettelijke ziekte in China: het SARS-CoV-2 virus dat snel om zich heen greep en wereldwijd leidde tot de coronapandemie. Zie hiervoor het thema Coronacrisis in Waterland.
Kentering
Tot ver in de 19e eeuw waren de sterftecijfers in Nederland hoog. In de tweede helft van die eeuw gingen de cijfers omlaag en met name na 1875 trad een kentering op. Die daling kwam vooral voort uit de afname van het aantal epidemieën. De laatste cholera-epidemie was in 1866, de laatste pokkenepidemie in 1871. Ook de sterfte aan tbc en malaria nam in die tijd af.
Gezondheidszorg
De openbare gezondheidszorg viel onder de verantwoordelijkheid van de gemeenten. Die taak was vastgelegd in de Gemeentewet van 1851. Daartoe stelde de lokale overheid gezondheidsverordeningen op. De gemeenten waren ook belast met de controle op hygiëne in scholen en huizen, de keuring van waren en het voorkomen van besmettelijke ziekten. Plaatselijke gezondheidscommissies adviseerden in deze zaken. In 1901 ging de eerste Gezondheidswet van kracht en werden tal van gezondheidscommissies ingesteld die zich bezighielden met watervoorziening, huisvesting en het ophalen/verwijderen van vuil.
Nuttige informatie en/of website(s):
Waterlands Archief: Afbeeldingen (Beeldbank)
ONH: Het weeshuis van Purmerend
Andere tijden: Spaanse griep
Andere tijden: De tering overwonnen
